Μακρόνησος: Μνημείο παγκόσμιας τυραννίας με σφραγίδα της Βουλής

Ο πολίτης Π. Λ. Παπαγαρυφάλλου

Πρόεδρος της Επιτροπής Ενημερώσεως Εθνικών Θεμάτων

Βρισκόμαστε στον Οκτώβριο του 1949 και στην ολοκληρωτική ήττα των «κομμουνιστοσυμμοριτών» και μεταπολιτευτικά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.

Η Ελλάδα αλλάζει σελίδα και αρχίζει η λειτουργία της «δημοκρατίας», με την κυβέρνησή της, και τους βουλευτές της.

Πρώτο μέλημα της «δημοκρατίας» η ιδεολογική και πολιτική συντριβή του κομμουνισμού με τα πρώτα νομοθετικά μέτρα.

Στην εφ. «Το Βήμα»  της 1^ης Οκτωβρίου 1949, διαβάζουμε τους τίτλους: «Κατετέθη χθες εις την Βουλήν το ψήφισμα δια την αποκομμουνιστοποίησιν» - «Ανεστάλησαν αι θανατικαί εκτελέσεις» - «κατετέθη εις την Βουλήν το Σχέδιον ψηφίσματος «περί μέτρων Εθνικής Αναμορφώσεως και περί συστάσεως Οργανισμού Αναμορφωτηρίου Μακρονήσου».

Κατά το άρθρο 1, ο οργανισμός αυτός ήταν «αυτόνομος αποτελών νομικόν πρόσωπον, δημοσίου δικαίου» με σκοπόν, κατά το άρθρον 2 «η δια της διαφωτίσεως και διαπαιδαγωγήσεως αναμόρφωσις των εις αυτό υπό του κράτους παραπεμπομένων ατόμων, άτινα…».

Κατά το άρθρο 17: «Εις τον Οργανισμόν Μακρονήσου δύνανται να παραπέμπονται (και πρόσωπα) σχέσιν έχοντα με την παράνομον δράσιν του ΚΚΕ». (Σ.τ.Σ. Ανάμεσα στα πρόσωπα αυτά ήταν και ο αδελφός του γράφοντος Άλκης, γιατί ήταν στέλεχος της ΕΠΟΝ στη Λάρισα).

Δεν γνωρίζω αν τα γερμανικά στρατόπεδα του Γ΄ Ράιχ είχαν τον χαρακτήρα νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου.

Έχω τη γνώμη ότι ΜΟΝΟ η…. δημοκρατική Ελλάδα του 1949, και μετά, είχε ένα τέτοιο νομικό πρόσωπο, το οποίο για να καλύψει τους εγκληματικούς του σκοπούς έμπαζε στο αμαρτωλό αναμορφωτήριο εκκλησίες, μονές, δήμους, ιδρύματα, που κατά το άρθρο 9 θα προσέφεραν τους αναγκαίους πόρους.

Έτσι, το τότε «κράτος» των Ελλήνων Χριστιανών μετέτρεψε τους λειτουργούς της θρησκείας σε χρηματοδότες και συνεργούς στη λειτουργία του Κολαστηρίου.

Ένα κάτεργο παγκοσμίου σατανικής πρωτοτυπίας.

Τι ήταν η Μακρόνησος; Ήταν το απότοκο του αβυσσαλέου μίσους και φανατισμού του τέλους του ένοπλου εμφύλιου, ο οποίοςσυνεχίστηκε με άλλα μέσα εναντίον των ηττημένων και για πολλά χρόνια.

Θα έλεγα έως την αυτοκατάρρευση του στρατιωτικού καθεστώτος της 21^ης Απριλίου, τον Ιούλιο του 1978.

Παρακάμπτοντας τις εμπειρίες και μαρτυρίες του αδελφού μου Άλκη, ο οποίος δεν θέλει να μιλά γι’ αυτό το Κολαστήριο, και ο οι οποίες εξάλλου είναι αναπόδεικτες, στέκομαι σε τούτο το «ημερολόγιο» που είναι μια συλλογή με βιώματα, με ζωντανά περιστατικά που συνθέτουν μια τραγωδία», όπως σημειώνει ο συγγραφέας Νίκος Μάργαρης που «έζησε» στο κάτεργο.

Τίτλος του «Ημερολογίου»: «Ιστορία της Μακρονήσου», τόμοι δύο, 1300 σελίδων, εκδ. 1966, Αθήνα «για λογαριασμό Κλάδου-Παλαιολόγου».

Το ξαναδιαβάζω και ανατριχιάζω (κάτι που δεν μπορούν να νιώσουν όσοι παριστάνουν τους αγωνιστές από την πλατεία Κολωνακίου φρουρούμενοι).

Είναι αυτονόητο ότι θ΄ αντιγράψω απειροελάχιστα από το μακάβριο αυτό «Ημερο­λό­γιο», μέσα από το οποίο αναδύεται, σε απίστευτο βαθμό, ο ανθρώπινος πόνος και η αν­θρώ­πινη φρίκη επιβεβαιώνοντας το ρηθέν ότι «ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος».

Φόβος και τρόμος ο διαβόητος στρατοπεδάρχης ταξίαρχος Μπαϊρακτάρης,  ο οποίος, ενώπιον του δικαστηρίου δήλωσε:«Συνειργάσθην δια το αναμορφωτικόν έργον της Μακρονήσου και με εγκληματίας» ενώ άλλος αξιωματικός δήλωσε: «Ντρέπομαι δια τους ύμνους που έγραψα άλλοτε δια την Μακρόνησον».

Επιθεωρητής – στρατηγός, μετά από επιτόπιο έρευνα «πλειοδοτεί εις πιστοποίησιν  διαπραχθεισών εκεί θηριωδιών», και εξ αυτού του γεγονότος, ο στρατάρχης Παπάγος, τον Απρίλιο του 1950, «ανεγνώρισε την ανάγκη της καταργήσεως της Μακρονήσου».

Παραφωνία μέσα σ’ αυτήν την ορχήστρα του πόνου και των οιμωγών, ο πνευματικός άνθρωπος, ο πολεμιστής, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο οποίος «το Μάρτιο του 1949 βεβαίωνε ότι «στο ξερονήσι αυτό εβλάστησε η Ελλάς ωραιότερα από κάθε άλλη φορά»!! Τον ίδιο ύμνο της έψαλλε και ο Κ. Τσάτσος λέγοντας: «Η Μακρόνησος είναι προπαντός ένα μεγάλο εκπαιδευτήριο και γυρεύει να στηριχθεί εις τον ορθόν λόγον».(Τα εδώ παρα­θέ­ματα βλ. σελ. 7 της  Ιστορίας) και τη δήλωση Κανελλόπουλου της 23/3/1949, σελ. 102 και 170.

Διαβάζεις και απορείς και αναρωτιέσαι πως ένας Κανελλόπουλος τόλμησε να πει: «Το έργον της Μακρονήσου αναγνωριζόμενον ήδη διεθνώς ως παράδειγμα και πρότυπον άξιον μιμήσεως εις όλας τας ελεύθερας χώρας του κόσμου αποτελεί τίτλον τιμής…», για να προσθέσει ο καθηγητής της φιλοσοφίας Κ. Τσάτσος: «Η Μακρόνησος ζητεί μιαν πνοήν ανθρωπιάς, στοργής και φιλίας… δια τα παραστρατημένα τέκνα της Ελλάδος» (σελ. 174 και 177).

Μέγα πάθος κατά του ηττημένου αντιπάλου που είναι κλεισμένος στο «σύρμα» και μέγα μίσος στο όνομα του… ανθρωπισμού!Σκέτη τύφλωση.

Σταχυολογώ, λοιπόν, μερικά γεγονότα, ακολουθώντας τη ροή του έργου του Μάργαρη:

1)        Το μαγγανοπήγαδο: Επρόκειτο για ένα… αναμορφωτικό πείραμα, το οποίο συνίστατο σε τούτο: «Η φάλαγγα των φαντάρων που πηγαινοέρχεται όπως το μάγγανο στο πηγάδι. Ενώ η μισή φάλαγγα κατεβαίνει φορτωμένη πέτρα – από την κορυφή του βράχου – η άλλη μισή ανεβαίνει για να φορτωθεί. Αυτή η κίνηση γινόταν συνήθως χωρίς ανάπαυση» (σελ. 149).

2)        Χωρίς νερό: «Οι φαντάροι ζητούσαν άδεια από τους λοχαγούς και τρέχανε στις χαράδρες. Υπήρχαν μερικά ξεροπήγαδα με ελάχιστο γλυφό νερό και σκουληκιασμένο. Η δίψα δεν κρατιέται. Το έπιναν. Κανένας δε λογάριαζε τι μπορούσε να πάθει» (σελ. 153).

3)        Το μπάζωμα στο λιμάνι: «Όλο το καλοκαίρι κουβαλούσαμε πέτρες στην πλάτη για το μπάζωμα στο λιμάνι, αλλά η θάλασσα το «κατάπινε» (σελ. 155).

4)        Κουραμάνες: «Αντί 3, που αντιστοιχούσαν σε τρεις ημέρες μας έδιναν μια» (159).

5)        Τα χτίρια: Χιλιάδες εργατικά χέρια φαντάρων έχτιζαν το διοικητήριο, τα γραφεία ανεφοδιασμού και «ό,τι άλλο γεννούσε η ανάγκη του χειμώνα» (168).

6)        Άνθρωπος και ζώο: «Κανείς δεν μπορούσε να ξεχωρίσει που τέλειωνε ο άνθρωπος και που άρχιζε το ζώο» (169).

7)        Ο Καταυλισμός με τις σκηνές του Γ΄ Τάγματος Σκαπανέων, σε τελεία απομόνωση από τον κόσμο, εικονίζεται σε φωτογραφία, έχοντας σε απόσταση τη θέα του Σουνίου όπου κάποτε οι συνέλληνες είχαν χτίσει έναν αληθινό πολιτισμό με τα ανεπανάληπτα έργα τέχνης (181).

8)        Τα έργα: Για την κατασκευή τους «οι στρατιώτες κουβαλούσαν πέτρες και άμμο από τις 6:30 το πρωί μέχρι τις 11 και από τις 2:30 το μεσημέρι ως τις 6»  (σελ. 183).

9)        Τρομοκρατία: Αφού οι Σκαπανείς περνούσαν από το Καθαρτήριο της ψυχολογικής τρομοκρατίας, η δεύτερη φάση της «αναμόρφωση» ήταν, με εντολή του στρατοπεδάρχη Σκαλούμπακα, «να πάρουν ρόπαλα και να σπάσουν τα κεφάλαια των αμετανοήτων»  (184).

10)     Οι «ανανήψαντες»: «Έπρεπε να βρίσκονται με το βούρδουλα στο χέρι και να δέρνουν συνεχώς. Εκείνος που έδερνε πέντε φορές την ημέρα έτρεμε εκείνον που έδερνε δέκα» (194).

11)     Το «Γραφείο Ηθικής Αγωγής» ήταν ο τρόμος των Σκαπανέων. Το διηύθυνε ο στενός συνεργάτης του Σκαλούμπακα στρατιώτης Μάκης Δόγκας, εφευρέτης πολλών «μεθόδων αναμορφώσεως», εισηγητής όλων σχεδόν των απάνθρωπων μέτρων και των βαρβαρισμών, υπεύθυνος για όλους τους βασανισμούς (Σ.Τ.Σ. Ο λόγος για το Γ΄ τάγμα), τους ακρωτηριασμούς, τις παραφροσύνες, τις αυτοκτονίες και τους θανάτους… εργαζόταν τη νύχτα» (σελ. 186).

12)     Το λιντσάρισμα: «Για να φτάσουν τους «ανανήψαντες» στο κατάντημα τνα χτυπάνε τους συναδέλφους τους… είχαν βάλει σε εφαρμογή το λιντσάρισμα. Ενώ μία φάλαγγα σκαπανέων κουβαλούσε άμμο ή πέτρα, ξαφνικά ένας αλφαμίτης ή ένας ανανήψας» που εκτελούσε εντολές του «Γραφείου Ηθικής Αγωγής», έδειχνε έναν από τους φορτωμένους και φώναζε: «Αυτός είναι Βούλγαρος». Αμέσως… διάφοροι τραμπούκοι έπεφταν πάνω στο θύμα και το λιντσάριζαν κυριολεκτικά. Κανίβαλοι ωρύονταν και χοροπηδούσαν γύρω από το δυστυχισμένο παιδί που σπαρτάραγε στα νύχια των δημίων… Όσοι δεν έπαιρναν μέρος στις κανιβαλικές αυτές εκδηλώσεις, θα σημειώνονταν και θα πάθαιναν τα ίδια αμέσως, ύστερα από λίγο ή τη νύχτα. Θέλοντας και μη έκαναν πως φώναζαν, έκαναν πως χτυπούσαν» (σελ. 188).

13)     Τα «Κολοβά». Όμως η σατανική ποικιλία των βασανιστών δεν είχε όρια στην αρρωστημένη φαντασία που γινόταν πράξη και μέθοδος.   
Μια απ’ αυτές ήταν και οι «ομάδες υγιεινής» «που απαρτίζονταν από τα καθάρματα των λόχων… που ήταν  καθημερινό μαρτύριο βασανισμών.

Γράφει ο αυτόπτης και παθών συγγραφέας Νίκος Μάργαρης γι’ αυτές τις «ομάδες υγιεινής», που τραγουδούσαν τον «ύμνο» «συνήθως με συνοδεία μπουζουκιών». Σας ξέρει η ομάδα και λέει στην Ελλάδα, πως πρέπει να πεθάνετε όλα τα κολοβά».

Μετά την προειδοποίηση αυτή, γράφει ο Μάργαρης, «οι «ομάδες υγιεινής» έκαναν επιδρομές τη νύχτα και βασάνιζαν» (190)

14)     Η δύναμη των Ταγμάτων. Οι μακρονησιώτες συγκροτούσαν τρία Τάγματα: Το Α’, το Β’ και το Γ΄, τα οποία, το Σεπτέμβριο του 1947, σύμφωνα με τις ανακοινώσεις του υπουργού Ν. Στράτου αποτελούνταν αντίστοιχα από 2.500, 2.490 και 2.500 στρατιώτες συν79 αξιωματικούς.          
Στο Α’ ήταν οι πολύ αμετανόητοι.    
Στο Β’ οι λιγότερο και στο Γ΄ μετατίθενται όσοι ήταν κατάλληλο για ηθική και εθνική διδασκαλία και ατομική στρατιωτική εκπαίδευση(σελ. 293).           
Μ’ άλλα λόγια, τα τρία Τάγματα Σκαπανέων αποτελούσαν τους κύκλους της Κολάσεως του Δάντη, ενώ ο υπουργός Ρέντης δήλωνε ότι:«Εις την Μακρόνησον διεξήχθη και εκερδήθη η μεγαλυτέρα μάχη της Ελλάδος εναντίον του κομμουνισμού» (σελ. 290).  
Ο τίτλος της Κολάσεως δεν είναι ποιητικός αλλά πραγματικός και υπάρχει ως κεφάλαιο: «Έρχομαι από την Κόλαση» (σελ. 300).

15)     «Αυτοκτονίες»: Ανέβαζαν τους στρατιώτες στο βράχο, τους έσπρωχναν στη θάλασσα και ανακοίνωναν «αυτοκτονίες».

16)     Στο τσουβάλι: Ένας φαντάρος διηγείται: «Μας οδήγησαν κάτω από τα βράχια. Μας βούτηξαν στη θάλασσα. Σε λίγο μας τράβηξαν, μας άπλωσαν κάτω και  μας χτυπούσαν όπως χτυπάνε τα ρούχα με τον κόπανο οι χωριάτες στην ακροποταμιά. Αυτό κράτησε πολύ ώρα. Τον άλλο τον σήκωσαν και τον έκλεισαν σ’ ένα μεγάλο τσουβάλι. Άκουσα που βογκούσε. Τον βούτηξαν  έτσι όπως ήταν στη θάλασσα. Τον άφησαν λίγο και τον ξανατράβηξαν. Ύστερα ρίχτηκαν σε μένα».        
Βασανιστής: «Κρατάς ακόμα ρε; Μέχρι πότε θα κρατάς ρε; Κάνε τη ρε άτιμε να πάμε να κοιμηθούμε. Όλοι την πατήσανε ρε (Σ.Τ.Σ. Εννοεί τη διαβόητη «δήλωση» αποκήρυξης του ΚΚΕ που έφαγε χιλιάδες κομμουνιστές στην Ελλάδα την… κοινοβουλευτική).         
Ο βασανιζόμενος απαντά: Όχι Χατζημανώλη, δε θα κάνω. 
Κουράστηκαν. Άκουσα έναν που είπε: «Το σταυρό τους, πιάστηκαν τα χέρια μου απόψε. Δέρνω πέντε βράδια συνέχεια» (σελ. 325-326).

Πριν τελειώσω το φρικαλέο αυτό οδοιπορικό της παγκόσμιας καταισχύνης, σταματώ σε τούτο το γεγονός που έγινε στις 29 Φεβρουαρίου του 1948 στην πλαγιά του θεάτρου «Ο Κατρίτσης… έβαλε τα πολυβόλα και ξέρασαν φωτιά και σίδερο πάνω στους ανύποπτους Σκαπανείς που κάθονταν στο χώρο του θεάτρου. Εφτά νεκροί και 10 τραυματίες τα πρώτα θύματα. Όλοι οι Σκαπανείς ξεσηκώθηκαν. Οι φωνές «δολοφόνοι», «Γερμανοί», κιότεψαν τους εγκληματίες. Τα πολυβόλα σίγησαν. Οι αξιωματικοί χάθηκαν από τα γήπεδα». Εμείς πήραμε τους νεκρούς μας και τους τραυματίες και κατεβήκαμε στο χώρο του στρατοπέδου» (σελ. 629-630) και σελ. 22 Β΄ τόμου, όπου τα ονόματα των νεκρών και τραυματιών στρατιωτών).

Με το «αναμορφωτικό» αυτό γεγονός, σταματώ εδώ στο «Πρώτο Μέρος» - αφού παρέκαμψα 450 σελίδες αίματος και βασανιστηρίων – για να έρθω στο «Δεύτερο Μέρος», που περιέχει ατέλειωτη σειρά γεγονότων από τα οποία αναδύεται το κράτος του ζόφου. Από το Γολγοθά  αυτό σημειώνω μόνο ετούτα: Στις φωτογραφίες των σελίδων 574-575 εικονίζονται ομάδες: Αναπήρων, διανοουμένων και καλλιτεχνών. Λουντέμης, Καρούσος, Ιμβριώτης, Κατράκης.

Είχαν ανάγκη από «αναμόρφωση».

Στη σελ. 624 του «Δευτέρου Μέρους» υπάρχει φωτογραφία μιας ομάδας γυναικών που βρέθηκαν στη Μακρόνησο για να παρακολουθήσουν μαθήματα στο «Ειδικό Σχολείο Αναμορφώσεως Γυναικών», που ζούσαν «κολλημένες η μία κοντά στην άλλη 35-40 σε κάθε σκηνή» (625).

Είναι αυτονόητο ότι και οι γυναίκες είχαν την ίδια μεταχείριση των στρατιωτών.

Ξυλοδαρμοί, τράβηγμα από τα μαλλιά, κακοποιήσεις, ψυχονευρώσεις κ.λπ. (ονομαστικοί κατάλογοι, βλ. σελ. 626-627).

Τελειώνοντας σημειώνω:

1)        «Τα αιματηρά γεγονότα στη χαράδρα του θανάτου, της 1^ης Μαρτίου 1948 50-60 νεκροί και 200 τραυματίες του Α΄ τάγματος (σελ. 29 επ.). 
Δολοφονία εν ψυχρώ: «Οι άοπλοι στρατιώτες κατάπληκτοι δέχονταν όρθιοι σφαίρες… τα βογκητά των πληγωμένων έσμιγαν με χιλιάδες βραχνές φωνές.   
Μας σκοτώνουν άδικα, μας δολοφονούν… Αίσχος δολοφόνοι» (σελ. 36).         
Διαβάζεις τις περιγραφές, τα ονόματα και τα τρομοκρατικά – βασανιστικά όργια και ανατριχιάζεις και αναρωτιέσαι: Πού βρέθηκε τόσο μίσος; Τόση απανθρωπιά; Τόση βαρβαρότητα;

2)        Το νεκροταφείο ζωντανών: «Ένα φορτηγό κουβαλούσε ασταμάτητα πτώματα στο Γ΄ τάγμα και οι φοιτητές ιατρικής του στρατοπέδου δένανε πρόχειρα τις πληγές» (68).

3)        «Έτσι οργανώθηκε η σφαγή της 29^ης Φλεβάρη και της 1^ης του Μάρτη του 1948». Διαβάζουμε: «Με το  πρόσχημα πως θα γινόταν ομιλία, συγκέντρωσαν το Α΄ τάγμα (5.500 άντρες) μέσα σε μια χαράδρα, τη γνωστή στο Μακρονήσι με το όνομα «Χαράδρα του Θανάτου». Γύρω τα υψώματα είχαν πιαστεί από αλφαμίτες με κράνη, αυτόματα, πολυβόλα. Ήταν ημέρα Κυριακή, η ώρα 9 το πρωί. Ολότελα ξαφνικά άρχισαν τα πυρά από τα γύρω υψώματα… Με όλα τα όπλα χτυπούσαν πάνω στη μάζα… Η απόγνωση 5.500 ανθρώπων που ανυπεράσπιστοι δέχονταν την επίθεση του θανάτου δεν είναι από τα γεγονότα που μπορούν να περιγραφούν… οι  σφαίρες πέφτουν πάνω στην πυκνή μάζα των αλλόφρονων ανθρώπων που σφιχταγκαλιασμένοι ο ένας με τον άλλον στην κοινή μοίρα δεν έχουν κανένα τρόπο και καμία ελπίδα να ξεφύγουν. Με τις πρώτες ριπές σωριάστηκαν κάτω 7 σκοτωμένοι και 12 τραυματίες» (σελ. 91).        
Το κομβόι της οδύνης και της φρίκης συνεχίζεται και προκαλεί και οργή και αγανάκτηση και φρίκη. Κάθε σελίδα και μια βαρβαρότητα και δύο  και τρεις και αυτές είναι πολλές, 1300.
Κάνω εδώ μια παρένθεση για να σημειώσω ότι εκείνο το θανατηφόρο Μάρτη του 1948 που τα πολυβόλα θερίζουν μέσα στη «χαράδρα το θανάτου» τους μακρονησιώτες που αρνούνταν τη «δήλωση», τα Έκτακτα Στρατοδικεία στις μεγαλουπόλεις της Ελλάδας θέριζαν όσους κομμουνιστές την αρνούνταν!  
Ανάμεσά τους και ο δημοσιογράφος Γιάννης Παπαγαρυφάλλου που εκτελέστηκε τον ίδιο μήνα (βλ. το έργο μου: «Θύμα Διπλής Δολοφονίας, εκδ. «Ergo», Αθήνα 2000).

Ο «Παρθενώνας έπεσε» είναι ο τίτλος των τελευταίων σελίδων του Β΄τόμου (638-639) αυτού του θανατηρού οδοιπορικού.Τυπικά καταργήθηκαν τα «Αναμορφωτήρια»  από την κυβέρνηση Ν. Πλαστήρα, τον Ιούνιο του 1950 «αλλά το στρατόπεδο της Μακρονήσου υφίστατο και η διοίκησις αυτού μετεβιβάσθη από τον στρατόν εις την χωροφυλακήν».

Αγγλική Επιθεώρηση, σχολιάζοντας τα γεγονότα, τέλη Ιουνίου 1950, έγραφε: «Παρ’ όλας τας προεκλογικάς υποσχέσεις (του Πλαστήρα) ολιγώτεροι των χιλίων απεφυ­λακίσθησαν και κρατούνται εισέτι 23.000, εκ των οποίων, ως ομολόγησεν ο κ. Παπανδρέου, 3.000 αναμένουν να δικαστούν (σελ. 644).

Επιμύθιο: Στη «δημοκρατική» Ελλάδα οργίασε η Μακρόνησος, λειτουργούσαν τα Έκτακτα και Τακτικά Στρατοδικεία και έκαναν «Χρυσές δουλειές», η Ασφάλεια κα ιτα άλλα ξερονήσια.

Δεν αντέχω, να μην το ξαναγράφω, ότι μπροστά στη Μακρόνησο οι εξορίες του στρατιωτικού  καθεστώτος της 21^ης Απριλίου 1967 ήταν «παράδεισος».

Πώς να το κάνουμε; Αυτή είναι η προσωπική μου εμπειρία την περίοδο 1968-1970, στο «Παρθένι της Λέρου». Αυτή είναι η αλήθεια, όχι βέβαια για τους… αντιστασιακούς της Σουηδίας, της Γερμανίας και του Καναδά.

ΣΗΜ.    Η ανά χείρας δίτομος Ιστορία της Μακρονήσου αποτελεί ανατύπωση που έγινε στα 1980 για λογαριασμό των εκδόσεων «Δωρικός». Καλό θα ήταν, όσοι και όσες πιπιλίζουν το περί αγώνων και αναφέρονται στην εποχή εκείνη να διαβάσουν αυτό το έργο. Να γνωρίζουν τι έγινε τότε.